Lợi thế chi phí nhân công thấp từng giúp ngành dệt may Việt Nam vào nhóm ba quốc gia xuất khẩu lớn nhất thế giới. Nhưng trong cuộc chơi mới của ngành thời trang toàn cầu, chiến lược “giá rẻ để lấy đơn hàng” đang dần chạm trần. Các thị trường xuất khẩu lớn như EU, Mỹ và Nhật Bản đã đổi tiêu chuẩn cạnh tranh, từ ưu tiên giá sang ưu tiên bền vững, truy xuất nguồn gốc và trách nhiệm môi trường - xã hội. Nếu không thoát khỏi chuỗi giá trị thấp, thời trang Việt Nam có nguy cơ bị đẩy ra ngoài cuộc chơi.
Thị trường nội địa vẫn là điểm tựa quan trọng để doanh nghiệp Việt thử nghiệm mô hình phát triển mới thay vì phụ thuộc hoàn toàn vào gia công xuất khẩu. Theo FiinGroup, ngành thời trang Việt Nam được dự báo đạt quy mô khoảng 3,5 tỉ USD vào năm 2025, với tốc độ tăng trưởng 9-10% mỗi năm. Nhưng tăng trưởng này không còn phụ thuộc vào sản lượng, mà chịu tác động ngày càng rõ từ thay đổi trong hành vi tiêu dùng.
Nhóm khách hàng trẻ đang định hình lại toàn bộ ngành thời trang. Khảo sát của Wharton School cho thấy 73% người tiêu dùng Gen Z trên toàn cầu sẵn sàng trả thêm tiền cho sản phẩm bền vững. Tại Việt Nam, theo Vinatex, 65% người mua hàng dệt may cân nhắc yếu tố môi trường khi lựa chọn sản phẩm, trong khi 84% nhóm “quan tâm cao” sẵn sàng trả mức giá cao hơn cho thời trang bền vững. Điều đó cho thấy người tiêu dùng không quay lưng với giá rẻ, nhưng họ đang ưu tiên giá trị, từ chất liệu đến quy trình sản xuất và trách nhiệm của thương hiệu.
Vấn đề nằm ở chỗ ngành thời trang Việt Nam vẫn ở “tầng dưới” của chuỗi giá trị. Khoảng 65% doanh nghiệp dệt may trong nước hiện hoạt động theo mô hình gia công CMT (Cut - Make - Trim), chủ yếu làm theo thiết kế và nguyên liệu của đối tác. Giá trị gia tăng của mô hình này rất thấp, trong khi rủi ro phụ thuộc vào biến động đơn hàng lại rất cao. Khi lợi thế lao động rẻ dần biến mất, ngành dệt may - thời trang không thể chỉ dựa vào năng lực sản xuất.
Chuyển đổi sang mô hình bền vững là cần thiết, nhưng chi phí không hề nhỏ. Theo McKinsey, chi phí tuân thủ tiêu chuẩn ESG có thể làm tăng 20-30% chi phí sản xuất. Đối với phần lớn doanh nghiệp vừa và nhỏ, đây là rào cản lớn vì thiếu vốn đầu tư công nghệ, hệ thống kiểm soát nguyên liệu và tiêu chuẩn báo cáo minh bạch.
Áp lực còn đến từ các yêu cầu mới của thị trường xuất khẩu lớn. Từ năm 2024, Liên minh châu Âu áp dụng các quy định khắt khe về truy xuất nguồn gốc. Khoảng 60% thương hiệu tại thị trường này yêu cầu nhà cung ứng minh bạch dữ liệu về nguyên liệu, nước sử dụng, năng lượng và quản lý chất thải. Điều đó đồng nghĩa, doanh nghiệp chỉ sản xuất theo đơn hàng nhưng không có hệ thống dữ liệu chuẩn hóa sẽ bị loại khỏi chuỗi cung ứng. “Tính bền vững không còn là lợi thế cạnh tranh, mà đã trở thành yêu cầu bắt buộc trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Doanh nghiệp không thể tham gia thị trường nếu không chứng minh được nguồn gốc nguyên liệu và trách nhiệm sản xuất”, bà Alexandra Mornet, Giám đốc Phát triển Bền vững Pandora, nhận định.
Tuy vậy, con đường thoát khỏi bẫy gia công không phải là không có lối đi. Nếu đặt mục tiêu tăng giá trị thay vì tăng sản lượng, doanh nghiệp Việt có thể tiếp cận mô hình phát triển dựa trên ba trụ cột, bao gồm vật liệu, quy trình và bản sắc. Đây cũng là hướng đi mà các thương hiệu quốc tế đang theo đuổi khi xem bền vững như một lợi thế cạnh tranh, không phải gánh nặng chi phí.
Một số tín hiệu tích cực đã xuất hiện. Chẳng hạn như Faslink phát triển sợi sinh học từ cà phê, sen, tre, trở thành nhà cung cấp nguyên liệu xanh cho nhiều thương hiệu quốc tế. Theo ông Võ Thành Phước, Giám đốc Phát triển của Faslink, mô hình sản xuất tuyến tính sản xuất - tiêu dùng - thải bỏ đã lỗi thời. “Ngành thời trang phải chuyển sang mô hình tuần hoàn, nơi sản phẩm được thiết kế để tái sử dụng, tái chế và khép kín vòng đời vật liệu”, ông nói.
Ở một hướng tiếp cận khác, Kilomet109 kiên định với thời trang bền vững dựa trên chất liệu thủ công tự nhiên, còn Metiseko khai thác bản sắc Việt Nam vào thiết kế để xây dựng sự khác biệt trên thị trường quốc tế. Những hướng đi này cho thấy doanh nghiệp Việt hoàn toàn có thể đi lên nấc thang cao hơn trong chuỗi giá trị nếu đầu tư chiến lược.
Theo dự báo của Hiệp hội Dệt may Việt Nam (VITAS), đến năm 2027, 50% kim ngạch xuất khẩu dệt may của Việt Nam sẽ đến từ các nguồn đạt chứng nhận bền vững. Điều này không phải một lựa chọn mang tính hình thức, mà là điều kiện tham gia thị trường. Doanh nghiệp không nhất thiết phải “xanh hóa” toàn bộ ngay lập tức, nhưng cần bắt đầu từ những bước nhỏ, như chuẩn hóa dữ liệu sản xuất, minh bạch chuỗi cung ứng, đầu tư dần vào vật liệu mới và quy trình giảm phát thải.
Khánh Tú
